10 điều bất ngờ bạn chưa biết về bản thân (Phần 1)
6. Những người coi thường bản thân thất bại nhiều hơn
Mặc dù hầu hết chúng ta đều giữ quan điểm tích cực quá mức về tính trung thực hoặc trí tuệ của bản thân, một số người lại có suy nghĩ ngược lại: họ khinh thường bản thân và nỗ lực của họ. Bị coi thường trong thời thơ ấu, thường liên quan đến bạo lực và lạm dụng, có thể gây ra loại phiền não này – từ đó có thể hạn chế những gì con người có thể đạt được, dẫn đến ngờ vực, tuyệt vọng và thậm chí là ý nghĩ tự sát.
Có vẻ hợp lý khi nghĩ rằng những người mang trong mình hình ảnh tiêu cực về bản thân sẽ chỉ là những người muốn bù đắp quá mức. Tuy nhiên, như các nhà tâm lý học làm việc với William Swann của Đại học Texas, Austin đã phát hiện, nhiều cá nhân nghi ngờ bản thân tìm kiếm sự xác nhận về nhận thức bản thân bị bóp méo của họ.
Swann đã mô tả hiện tượng này trong một nghiên cứu về sự mãn nguyện trong hôn nhân. Ông hỏi các cặp vợ chồng về điểm mạnh và điểm yếu của chính họ, cách họ cảm thấy được hỗ trợ và đề cao bởi bạn đời, và mức độ hài lòng của họ trong hôn nhân. Đúng như dự đoán, những người có thái độ tích cực hơn đối với bản thân thấy hài lòng hơn trong mối quan hệ của họ, nhận được nhiều lời khen và công nhận từ nửa kia. Nhưng những người thường xuyên chỉ trích bản thân cảm thấy an toàn hơn trong hôn nhân khi bạn đời phản ánh hình ảnh tiêu cực của họ với họ. Họ không yêu cầu sự tôn trọng hay đề cao. Ngược lại, họ muốn nghe chính quan điểm của họ về bản thân: “Em/Anh không có năng lực”.
Swann đưa ra lý thuyết tự xác minh của mình dựa trên những phát hiện này. Lý thuyết cho rằng chúng ta muốn người khác nhìn thấy chúng ta theo cách chúng ta thấy chính mình. Trong một số trường hợp, mọi người thực sự khiêu khích người khác có phản ứng tiêu cực với họ nhằm chứng minh họ vô giá trị như thế nào. Hành vi này không nhất thiết phải là kiểu người thích bị hành hạ trong các mối quan hệ. Nó là triệu chứng của ham muốn gắn kết: nếu phản ứng của người khác với chúng ta xác nhận hình ảnh tự nhận thức, thì thế giới là như thế.
Tương tự như vậy, những người tự thấy mình thất bại sẽ làm mọi cách để không thành công, đóng góp tích cực cho thất bại của chính họ. Họ sẽ bỏ lỡ các cuộc họp, thường xuyên bỏ bê công việc được giao. Cách tiếp cận của Swann mâu thuẫn với lý thuyết đánh giá quá cao của Dunning và Kruger. Nhưng cả hai trường phái đều đúng: bản ngã thổi phồng quá mức chắc chắn là phổ biến, nhưng hình ảnh tự nhận thức tiêu cực không phải là hiếm.
7. Bạn lừa dối chính mình mà không nhận ra
Theo một lý thuyết, khuynh hướng tự lừa dối của chúng ta bắt nguồn từ mong muốn gây ấn tượng với người khác. Để tỏ ra thuyết phục, bản thân chúng ta phải được thuyết phục về khả năng và sự trung thực của chúng ta. Hỗ trợ lý thuyết này là việc quan sát thấy rằng những người thao túng thành công thường khá tự mãn. Ví dụ, nhân viên bán hàng tốt thường có thái độ nhiệt tình vui vẻ; ngược lại, những người nghi ngờ bản thân nhìn chung không giỏi nói chuyện.
Nghiên cứu trong phòng thí nghiệm cũng hỗ trợ lý thuyết này. Trong một nghiên cứu, những người tham gia được trả tiền nếu, trong một cuộc phỏng vấn, họ có thể khẳng định một cách thuyết phục là đã ghi điểm cao trong một bài kiểm tra IQ. Các ứng viên càng nỗ lực, bản thân họ càng tin rằng họ có chỉ số IQ cao, mặc dù điểm số thực tế của họ chỉ ở mức trung bình.
Khuynh hướng tự lừa dối của chúng ta được chứng minh là dễ thay đổi. Thường thì chúng ta linh hoạt thích nghi đặc tính đó với các tình huống mới. Khả năng thích ứng này đã được chứng minh bởi Steven A. Sloman của Đại học Brown và các đồng nghiệp. Các đối tượng tham gia được yêu cầu di chuyển con trỏ đến một dấu chấm trên màn hình máy tính càng nhanh càng tốt. Nếu người tham gia được cho biết rằng kỹ năng trên trung bình trong nhiệm vụ này phản ánh trí thông minh cao, họ ngay lập tức tập trung vào nhiệm vụ và làm tốt hơn. Họ dường như thực sự không nghĩ rằng họ đã nỗ lực nhiều hơn – điều mà các nhà nghiên cứu giải thích là bằng chứng về việc tự lừa dối thành công. Mặt khác, nếu các đối tượng bị thuyết phục rằng chỉ những người ngu đần mới thực hiện tốt các nhiệm vụ ngu xuẩn như vậy, hiệu suất của họ giảm mạnh.
Nhưng liệu tự lừa dối có thể xảy ra không? Chúng ta có thể biết điều gì đó về bản thân mà không cần ý thức về nó không? Chắc chắn là có! Bằng chứng thực nghiệm liên quan đến nghiên cứu sau: Các đối tượng được nghe các đoạn băng âm thanh ghi giọng nói con người, bao gồm cả của riêng họ, và được yêu cầu ra hiệu khi nghe thấy giọng nói của mình. Tỷ lệ nhận dạng dao động tùy thuộc vào độ rõ của âm thanh và độ ồn của âm thanh nền. Nếu sóng não được đo cùng một thời điểm, các tín hiệu cụ thể chỉ ra một cách chắc chắn những người tham gia có nghe thấy tiếng nói của chính họ hay không.
Hầu hết mọi người có phần xấu hổ khi nghe thấy giọng nói của mình. Trong một nghiên cứu cổ điển, Ruben Gur thuộc Đại học Pennsylvania và Harold Sackeim thuộc Đại học Columbia đã sử dụng sự dè dặt này, so sánh câu trả lời của các đối tượng thử nghiệm với hoạt động của não bộ. Lạ lùng thay, não bộ thường xuyên báo hiệu “Đó là tôi!” trong khi chủ thể không công khai xác định đó là giọng nói của họ. Hơn nữa, nếu các nhà điều tra đe dọa hình ảnh tự nhận thức của những người tham gia – bằng cách cho họ biết rằng họ đã có kết quả tệ hại trong một bài kiểm tra khác (không liên quan) – họ thậm chí ít có khả năng nhận ra giọng nói của họ hơn. Dù bằng cách nào, sóng não của họ đã nói sự thật.
Trong một nghiên cứu gần đây hơn, các nhà nghiên cứu đánh giá hiệu quả trên một bài kiểm tra thực hành nhằm giúp sinh viên đánh giá kiến thức để có thể lấp lỗ hổng. Ở đây các đối tượng được yêu cầu hoàn thành càng nhiều nhiệm vụ càng tốt trong một khoảng thời gian nhất định. Do mục đích của bài kiểm tra là cung cấp cho sinh viên thông tin họ cần, họ không có lý do gì để gian lận; ngược lại, điểm số giả tạo có thể khiến cho việc học hành của họ trượt dốc. Những người cố gắng cải thiện điểm số bằng cách sử dụng thời gian vượt quá quy định sẽ chỉ làm tổn thương chính bản thân họ.
Nhưng nhiều tình nguyện viên lại làm điều đó. Vô thức, họ chỉ muốn có kết quả tốt. Những người gian lận giải thích cho việc làm quá thời gian của họ bằng cách tuyên bố đã bị phân tâm và muốn bù đắp cho phút giây xao lãng. Hoặc họ nói rằng kết quả gian lận gần với “tiềm năng thực sự của họ”. Những giải thích như vậy, theo các nhà nghiên cứu, nhầm lẫn nguyên nhân và kết quả: “Người thông minh thường làm tốt hơn trong các bài kiểm tra. Vì vậy, nếu tôi thao túng điểm số bằng cách dành nhiều thời gian hơn mức cho phép, tôi cũng là một người thông minh”. Ngược lại, mọi người ít siêng năng hơn nếu họ được biết làm bài tốt cho thấy nguy cơ phát triển tâm thần phân liệt cao hơn. Các nhà nghiên cứu gọi hiện tượng này là tự lừa dối chẩn đoán.
8. “Cái tôi đích thực” rất tốt cho bạn
Hầu hết mọi người tin rằng họ có một cốt lõi vững chắc, một cái tôi đích thực. Con người thực sự của họ được chứng tỏ chủ yếu trong giá trị đạo đức của họ và tương đối ổn định; các sở thích khác có thể thay đổi, nhưng bản chất thật vẫn giữ nguyên. Rebecca Schlegel và Joshua Hicks, đều ở Đại học Texas A&M, và các đồng nghiệp đã kiểm tra quan điểm của mọi người về cái tôi thực sự của họ ảnh hưởng như thế nào đến sự hài lòng của họ với bản thân. Các nhà nghiên cứu yêu cầu các đối tượng ghi một cuốn nhật ký về cuộc sống hàng ngày của họ. Những người tham gia hóa ra cảm thấy xa lạ với bản thân nhất khi họ làm điều gì đó đáng ngờ về mặt đạo đức: họ cảm thấy đặc biệt không chắc họ thực sự là ai khi họ không trung thực hoặc ích kỷ. Các thí nghiệm cũng đã xác nhận mối liên hệ giữa cái tôi và đạo đức. Khi đối tượng được nhắc nhở về việc làm sai lầm trước đó, sự chắc chắn của họ về bản thân sẽ bị ảnh hưởng.
George Newman và Joshua Knobe, đều tại Đại học Yale, đã phát hiện ra rằng mọi người thường nghĩ rằng con người chứa đựng một bản ngã thật đầy đạo đức. Họ đưa cho các đối tượng trường hợp nghiên cứu của những người không trung thực, phân biệt chủng tộc, và những người tương tự như vậy. Những người tham gia thường quy hành vi trong nghiên cứu cho các yếu tố môi trường như thời thơ ấu khó khăn – bản chất thực sự của những người này chắc chắn phải khác. Nghiên cứu này cho thấy xu hướng suy nghĩ của chúng ta, từ trong sâu thẳm trái tim, mọi người đều hướng tới những gì đạo đức và tốt đẹp.
Một nghiên cứu khác của Newman và Knobe liên quan đến “Mark”, một tín đồ Cơ đốc sùng đạo, nhưng bị thu hút bởi những người đàn ông khác. Các nhà nghiên cứu đã tìm cách để biết những người tham gia có cái nhìn như thế nào về tình trạng tiến thoái lưỡng nan của Mark. Đối với các đối tượng bảo thủ, “bản ngã thật” của Mark không phải là gay; họ đề nghị anh ta chống lại những cám dỗ như vậy. Những người với quan điểm tự do hơn nghĩ rằng anh ta nên ra khỏi vỏ bọc của mình. Tuy nhiên, nếu Mark được giới thiệu là một nhà nhân văn thế tục nghĩ rằng đồng tính luyến ái là tốt nhưng có cảm giác tiêu cực khi nghĩ về các cặp vợ chồng đồng giới, những người bảo thủ nhanh chóng xác định sự miễn cưỡng này là bằng chứng về bản chất thật của Mark; những người tự do coi đó là bằng chứng về sự thiếu hiểu biết. Nói cách khác, những gì chúng ta cho là cốt lõi nhân cách của người khác thực tế bắt nguồn từ các giá trị mà chúng ta thấy thân thiết nhất. “Cái tôi đích thực” hóa ra là một thước đo đạo đức.
Niềm tin rằng bản ngã thực mang tính đạo đức có thể giải thích tại sao mọi người kết nối tiến bộ cá nhân hơn là thiếu sót cá nhân với “cái tôi đích thực” của họ. Rõ ràng chúng ta rất tích cực nâng cao đánh giá về bản thân. Anne E. Wilson thuộc Đại học Wilfrid Laurier ở Ontario và Michael Ross thuộc Đại học Waterloo ở Ontario đã chứng minh trong một số nghiên cứu rằng chúng ta có khuynh hướng gán nhiều đặc tính tiêu cực cho con người của chúng ta trong quá khứ – điều đó làm chúng ta trông tốt hơn ở hiện tại. Theo Wilson và Ross, càng lùi về quá khứ, chúng ta càng tiêu cực. Mặc dù tiến bộ và thay đổi là một phần của quá trình trưởng thành bình thường, nhưng chúng ta vẫn cảm thấy thích thú khi tin rằng theo thời gian, người ta đã trở thành “con người thực sự của họ”.
Giả định chúng ta có một cái tôi cốt lõi vững chắc làm giảm phức tạp của thế giới liên tục thay đổi. Những người xung quanh chúng ta đóng nhiều vai trò khác nhau, hành động không nhất quán và đồng thời tiếp tục phát triển. Thật yên tâm khi nghĩ rằng bạn bè của chúng ta, Tom và Sarah của ngày mai vẫn giống như ngày hôm nay và họ là những người tốt – bất kể nhận thức đó có đúng hay không.
Có hay không cuộc sống không có niềm tin vào một cái tôi đích thực? Các nhà nghiên cứu đã xem xét câu hỏi này bằng cách so sánh các nền văn hóa khác nhau. Niềm tin vào một cái tôi đích thực khá phổ biến ở hầu hết các nơi trên thế giới. Một ngoại lệ là Phật giáo, vốn rao giảng sự không tồn tại của một cái tôi ổn định. Các Phật tử tương lai được dạy để nhìn thấu đặc điểm đầy ảo tưởng về cái tôi – nó luôn luôn thay đổi và hoàn toàn dễ uốn.
Nina Strohminger của Đại học Pennsylvania và các cộng sự muốn biết quan điểm này ảnh hưởng như thế nào đến nỗi sợ chết của những người có quan điểm đó. Họ đã đưa ra một loạt các bảng câu hỏi và kịch bản cho khoảng 200 thầy tu Tây Tạng và 60 Phật tử. Họ so sánh kết quả với những tín hữu Kitô giáo và những người phi tôn giáo ở Hoa Kỳ, cũng như với những người theo đạo Hindu (giống như tín hữu Cơ đốc giáo, những người này tin rằng cốt lõi của linh hồn, hay atman, mang lại cho con người cái tôi riêng). Phật tử nhìn chung là những người rất thoải mái, hoàn toàn “vị tha”. Tuy nhiên, ít thầy tu Tây Tạng tin vào bản chất bên trong ổn định, họ có nhiều khả năng sợ chết hơn. Ngoài ra, họ ích kỷ hơn trong một kịch bản giả định trong đó loại bỏ một loại thuốc có thể kéo dài tuổi thọ của người khác. Gần ba trong bốn nhà sư quyết định chống lại lựa chọn hư cấu đó, nhiều hơn người Mỹ hay người theo Hindu giáo rất nhiều. Phật tử sợ hãi và tư lợi? Trong một bài báo khác, Strohminger và đồng nghiệp đã gọi ý tưởng về cái tôi thật là một “cơn ác mộng hy vọng”, dù có thể hữu ích. Dù sao, đó là một ý tưởng khó lay chuyển.
9. Những người bất an có xu hướng cư xử có đạo đức hơn
Bất an thường được coi là một nhược điểm, nhưng nó không hoàn toàn xấu. Những người cảm thấy bất an về việc liệu họ có một số đặc điểm tích cực hay không có xu hướng cố gắng khẳng định điều đó. Ví dụ, những người không chắc chắn về sự hào phóng của mình có nhiều khả năng quyên góp tiền hơn cho một mục đích tốt. Hành vi này có thể được suy ra từ thực nghiệm bằng cách đưa ra phản hồi tiêu cực cho các đối tượng – ví dụ: “Theo bài kiểm tra của chúng tôi, bạn có tinh thần giúp đỡ người khác và hợp tác thấp hơn mức trung bình”. Mọi người không thích nghe những nhận xét như thế và kết thúc bằng việc gấp gáp quyên góp tiền.
Drazen Prelec, một nhà tâm lý học tại Viện Công nghệ Massachusetts, giải thích những phát hiện như vậy bằng lý thuyết tự ám thị của mình: điều mà một hành động cụ thể nói về tôi thường quan trọng hơn mục tiêu thực sự của hành động đó. Nhiều người bị mắc kẹt với một chế độ ăn vì họ không muốn có vẻ yếu ớt. Ngược lại, người ta đã xác định bằng thực nghiệm rằng những người chắc chắn rằng họ là người hào phóng, thông minh hay hòa đồng sẽ có ít nỗ lực để chứng minh điều đó. Quá tự tin làm cho mọi người tự mãn và làm tăng cách biệt giữa bản thân họ trong tưởng tượng và trên thực tế. Vì vậy, những người nghĩ rằng họ hiểu bản thân rất rõ cũng có thể không hiểu bản thân nhiều như họ nghĩ.
10. Nếu nghĩ mình là người linh hoạt, bạn sẽ làm tốt hơn nhiều
Lý thuyết riêng của mỗi người về việc họ là ai ảnh hưởng đến cách cư xử của họ. Do đó, hình ảnh tự nhận thức của một người có thể dễ dàng trở thành lời tiên tri tự thành hiện thực. Carol Dweck của Đại học Stanford đã dành nhiều thời gian nghiên cứu các hiệu ứng như vậy. Thông điệp của cô: nếu chúng ta coi một đặc điểm là có thể thay đổi, chúng ta có khuynh hướng chú tâm vào nó nhiều hơn. Mặt khác, nếu chúng ta xem một đặc điểm như IQ hoặc ý chí phần lớn không thể thay đổi và cố hữu, chúng ta sẽ chẳng làm gì để cải thiện nó.
Trong các nghiên cứu của Dweck về sinh viên, nam và nữ, phụ huynh và giáo viên, cô đã đưa ra một nguyên tắc cơ bản: những người có cảm giác cứng nhắc về bản thân thường thất bại nặng nề. Họ coi đó là bằng chứng về những hạn chế của họ và sợ nó; trong khi đó, sợ thất bại chính nó cũng có thể gây ra thất bại. Ngược lại, những người hiểu rằng một tài năng cụ thể có thể được phát triển chấp nhận thất bại như một lời mời để làm tốt hơn cho lần tiếp theo. Do đó Dweck đề xuất một thái độ để phát triển cá nhân. Khi nghi ngờ, chúng ta nên giả định rằng chúng ta có nhiều thứ hơn để tìm hiểu và rằng chúng ta có thể cải thiện và phát triển.
Nhưng ngay cả những người có cảm giác cứng nhắc về bản thân cũng không cố định trong mọi khía cạnh nhân cách của họ. Theo nhà tâm lý học Andreas Steimer của Đại học Heidelberg, Đức, ngay cả khi mọi người mô tả điểm mạnh của họ là hoàn toàn ổn định, họ có xu hướng tin rằng họ sẽ sớm khắc phục được các điểm yếu của mình. Nếu chúng ta cố gắng tưởng tượng nhân cách của chúng ta sẽ trông như thế nào trong vài năm nữa, chúng ta thường dựa vào các quan điểm như: “Sự thẳng thắn và tập trung rõ ràng sẽ vẫn là một phần của tôi, và tôi sẽ ít nghi ngờ bản thân hơn”.
Nhìn chung, chúng ta có xu hướng xem tính cách của chúng ta ít biến động hơn thực tế, có lẽ vì nó mang lại sự an toàn và định hướng. Chúng ta muốn công nhận những đặc điểm và sở thích cụ thể của mình để có thể hành động phù hợp. Cuối cùng, hình ảnh mà chúng ta tạo ra về chính mình là một nơi trú ẩn an toàn trong một thế giới luôn thay đổi.
Và mặt đạo đức của câu chuyện? Theo các nhà nghiên cứu, hiểu biết về bản thân thậm chí còn khó đạt được hơn tưởng tượng. Tâm lý học đương đại đã đặt câu hỏi cơ bản về khái niệm chúng ta có thể hiểu mình một cách khách quan và hữu hạn. Rõ ràng cái tôi không phải là một “thứ” mà là một quá trình thích ứng liên tục với các hoàn cảnh thay đổi. Và việc chúng ta thường thấy mình có tài năng, đạo đức và ổn định hơn thực tế rất hữu ích cho khả năng thích nghi của chúng ta.
Hồng Ngân
Scientific American
6. Những người coi thường bản thân thất bại nhiều hơn
Mặc dù hầu hết chúng ta đều giữ quan điểm tích cực quá mức về tính trung thực hoặc trí tuệ của bản thân, một số người lại có suy nghĩ ngược lại: họ khinh thường bản thân và nỗ lực của họ. Bị coi thường trong thời thơ ấu, thường liên quan đến bạo lực và lạm dụng, có thể gây ra loại phiền não này – từ đó có thể hạn chế những gì con người có thể đạt được, dẫn đến ngờ vực, tuyệt vọng và thậm chí là ý nghĩ tự sát.
Có vẻ hợp lý khi nghĩ rằng những người mang trong mình hình ảnh tiêu cực về bản thân sẽ chỉ là những người muốn bù đắp quá mức. Tuy nhiên, như các nhà tâm lý học làm việc với William Swann của Đại học Texas, Austin đã phát hiện, nhiều cá nhân nghi ngờ bản thân tìm kiếm sự xác nhận về nhận thức bản thân bị bóp méo của họ.
Swann đã mô tả hiện tượng này trong một nghiên cứu về sự mãn nguyện trong hôn nhân. Ông hỏi các cặp vợ chồng về điểm mạnh và điểm yếu của chính họ, cách họ cảm thấy được hỗ trợ và đề cao bởi bạn đời, và mức độ hài lòng của họ trong hôn nhân. Đúng như dự đoán, những người có thái độ tích cực hơn đối với bản thân thấy hài lòng hơn trong mối quan hệ của họ, nhận được nhiều lời khen và công nhận từ nửa kia. Nhưng những người thường xuyên chỉ trích bản thân cảm thấy an toàn hơn trong hôn nhân khi bạn đời phản ánh hình ảnh tiêu cực của họ với họ. Họ không yêu cầu sự tôn trọng hay đề cao. Ngược lại, họ muốn nghe chính quan điểm của họ về bản thân: “Em/Anh không có năng lực”.
Swann đưa ra lý thuyết tự xác minh của mình dựa trên những phát hiện này. Lý thuyết cho rằng chúng ta muốn người khác nhìn thấy chúng ta theo cách chúng ta thấy chính mình. Trong một số trường hợp, mọi người thực sự khiêu khích người khác có phản ứng tiêu cực với họ nhằm chứng minh họ vô giá trị như thế nào. Hành vi này không nhất thiết phải là kiểu người thích bị hành hạ trong các mối quan hệ. Nó là triệu chứng của ham muốn gắn kết: nếu phản ứng của người khác với chúng ta xác nhận hình ảnh tự nhận thức, thì thế giới là như thế.
Tương tự như vậy, những người tự thấy mình thất bại sẽ làm mọi cách để không thành công, đóng góp tích cực cho thất bại của chính họ. Họ sẽ bỏ lỡ các cuộc họp, thường xuyên bỏ bê công việc được giao. Cách tiếp cận của Swann mâu thuẫn với lý thuyết đánh giá quá cao của Dunning và Kruger. Nhưng cả hai trường phái đều đúng: bản ngã thổi phồng quá mức chắc chắn là phổ biến, nhưng hình ảnh tự nhận thức tiêu cực không phải là hiếm.
7. Bạn lừa dối chính mình mà không nhận ra
Theo một lý thuyết, khuynh hướng tự lừa dối của chúng ta bắt nguồn từ mong muốn gây ấn tượng với người khác. Để tỏ ra thuyết phục, bản thân chúng ta phải được thuyết phục về khả năng và sự trung thực của chúng ta. Hỗ trợ lý thuyết này là việc quan sát thấy rằng những người thao túng thành công thường khá tự mãn. Ví dụ, nhân viên bán hàng tốt thường có thái độ nhiệt tình vui vẻ; ngược lại, những người nghi ngờ bản thân nhìn chung không giỏi nói chuyện.
Nghiên cứu trong phòng thí nghiệm cũng hỗ trợ lý thuyết này. Trong một nghiên cứu, những người tham gia được trả tiền nếu, trong một cuộc phỏng vấn, họ có thể khẳng định một cách thuyết phục là đã ghi điểm cao trong một bài kiểm tra IQ. Các ứng viên càng nỗ lực, bản thân họ càng tin rằng họ có chỉ số IQ cao, mặc dù điểm số thực tế của họ chỉ ở mức trung bình.
Khuynh hướng tự lừa dối của chúng ta được chứng minh là dễ thay đổi. Thường thì chúng ta linh hoạt thích nghi đặc tính đó với các tình huống mới. Khả năng thích ứng này đã được chứng minh bởi Steven A. Sloman của Đại học Brown và các đồng nghiệp. Các đối tượng tham gia được yêu cầu di chuyển con trỏ đến một dấu chấm trên màn hình máy tính càng nhanh càng tốt. Nếu người tham gia được cho biết rằng kỹ năng trên trung bình trong nhiệm vụ này phản ánh trí thông minh cao, họ ngay lập tức tập trung vào nhiệm vụ và làm tốt hơn. Họ dường như thực sự không nghĩ rằng họ đã nỗ lực nhiều hơn – điều mà các nhà nghiên cứu giải thích là bằng chứng về việc tự lừa dối thành công. Mặt khác, nếu các đối tượng bị thuyết phục rằng chỉ những người ngu đần mới thực hiện tốt các nhiệm vụ ngu xuẩn như vậy, hiệu suất của họ giảm mạnh.
Nhưng liệu tự lừa dối có thể xảy ra không? Chúng ta có thể biết điều gì đó về bản thân mà không cần ý thức về nó không? Chắc chắn là có! Bằng chứng thực nghiệm liên quan đến nghiên cứu sau: Các đối tượng được nghe các đoạn băng âm thanh ghi giọng nói con người, bao gồm cả của riêng họ, và được yêu cầu ra hiệu khi nghe thấy giọng nói của mình. Tỷ lệ nhận dạng dao động tùy thuộc vào độ rõ của âm thanh và độ ồn của âm thanh nền. Nếu sóng não được đo cùng một thời điểm, các tín hiệu cụ thể chỉ ra một cách chắc chắn những người tham gia có nghe thấy tiếng nói của chính họ hay không.
Hầu hết mọi người có phần xấu hổ khi nghe thấy giọng nói của mình. Trong một nghiên cứu cổ điển, Ruben Gur thuộc Đại học Pennsylvania và Harold Sackeim thuộc Đại học Columbia đã sử dụng sự dè dặt này, so sánh câu trả lời của các đối tượng thử nghiệm với hoạt động của não bộ. Lạ lùng thay, não bộ thường xuyên báo hiệu “Đó là tôi!” trong khi chủ thể không công khai xác định đó là giọng nói của họ. Hơn nữa, nếu các nhà điều tra đe dọa hình ảnh tự nhận thức của những người tham gia – bằng cách cho họ biết rằng họ đã có kết quả tệ hại trong một bài kiểm tra khác (không liên quan) – họ thậm chí ít có khả năng nhận ra giọng nói của họ hơn. Dù bằng cách nào, sóng não của họ đã nói sự thật.
Trong một nghiên cứu gần đây hơn, các nhà nghiên cứu đánh giá hiệu quả trên một bài kiểm tra thực hành nhằm giúp sinh viên đánh giá kiến thức để có thể lấp lỗ hổng. Ở đây các đối tượng được yêu cầu hoàn thành càng nhiều nhiệm vụ càng tốt trong một khoảng thời gian nhất định. Do mục đích của bài kiểm tra là cung cấp cho sinh viên thông tin họ cần, họ không có lý do gì để gian lận; ngược lại, điểm số giả tạo có thể khiến cho việc học hành của họ trượt dốc. Những người cố gắng cải thiện điểm số bằng cách sử dụng thời gian vượt quá quy định sẽ chỉ làm tổn thương chính bản thân họ.
Nhưng nhiều tình nguyện viên lại làm điều đó. Vô thức, họ chỉ muốn có kết quả tốt. Những người gian lận giải thích cho việc làm quá thời gian của họ bằng cách tuyên bố đã bị phân tâm và muốn bù đắp cho phút giây xao lãng. Hoặc họ nói rằng kết quả gian lận gần với “tiềm năng thực sự của họ”. Những giải thích như vậy, theo các nhà nghiên cứu, nhầm lẫn nguyên nhân và kết quả: “Người thông minh thường làm tốt hơn trong các bài kiểm tra. Vì vậy, nếu tôi thao túng điểm số bằng cách dành nhiều thời gian hơn mức cho phép, tôi cũng là một người thông minh”. Ngược lại, mọi người ít siêng năng hơn nếu họ được biết làm bài tốt cho thấy nguy cơ phát triển tâm thần phân liệt cao hơn. Các nhà nghiên cứu gọi hiện tượng này là tự lừa dối chẩn đoán.
8. “Cái tôi đích thực” rất tốt cho bạn
Hầu hết mọi người tin rằng họ có một cốt lõi vững chắc, một cái tôi đích thực. Con người thực sự của họ được chứng tỏ chủ yếu trong giá trị đạo đức của họ và tương đối ổn định; các sở thích khác có thể thay đổi, nhưng bản chất thật vẫn giữ nguyên. Rebecca Schlegel và Joshua Hicks, đều ở Đại học Texas A&M, và các đồng nghiệp đã kiểm tra quan điểm của mọi người về cái tôi thực sự của họ ảnh hưởng như thế nào đến sự hài lòng của họ với bản thân. Các nhà nghiên cứu yêu cầu các đối tượng ghi một cuốn nhật ký về cuộc sống hàng ngày của họ. Những người tham gia hóa ra cảm thấy xa lạ với bản thân nhất khi họ làm điều gì đó đáng ngờ về mặt đạo đức: họ cảm thấy đặc biệt không chắc họ thực sự là ai khi họ không trung thực hoặc ích kỷ. Các thí nghiệm cũng đã xác nhận mối liên hệ giữa cái tôi và đạo đức. Khi đối tượng được nhắc nhở về việc làm sai lầm trước đó, sự chắc chắn của họ về bản thân sẽ bị ảnh hưởng.
George Newman và Joshua Knobe, đều tại Đại học Yale, đã phát hiện ra rằng mọi người thường nghĩ rằng con người chứa đựng một bản ngã thật đầy đạo đức. Họ đưa cho các đối tượng trường hợp nghiên cứu của những người không trung thực, phân biệt chủng tộc, và những người tương tự như vậy. Những người tham gia thường quy hành vi trong nghiên cứu cho các yếu tố môi trường như thời thơ ấu khó khăn – bản chất thực sự của những người này chắc chắn phải khác. Nghiên cứu này cho thấy xu hướng suy nghĩ của chúng ta, từ trong sâu thẳm trái tim, mọi người đều hướng tới những gì đạo đức và tốt đẹp.Một nghiên cứu khác của Newman và Knobe liên quan đến “Mark”, một tín đồ Cơ đốc sùng đạo, nhưng bị thu hút bởi những người đàn ông khác. Các nhà nghiên cứu đã tìm cách để biết những người tham gia có cái nhìn như thế nào về tình trạng tiến thoái lưỡng nan của Mark. Đối với các đối tượng bảo thủ, “bản ngã thật” của Mark không phải là gay; họ đề nghị anh ta chống lại những cám dỗ như vậy. Những người với quan điểm tự do hơn nghĩ rằng anh ta nên ra khỏi vỏ bọc của mình. Tuy nhiên, nếu Mark được giới thiệu là một nhà nhân văn thế tục nghĩ rằng đồng tính luyến ái là tốt nhưng có cảm giác tiêu cực khi nghĩ về các cặp vợ chồng đồng giới, những người bảo thủ nhanh chóng xác định sự miễn cưỡng này là bằng chứng về bản chất thật của Mark; những người tự do coi đó là bằng chứng về sự thiếu hiểu biết. Nói cách khác, những gì chúng ta cho là cốt lõi nhân cách của người khác thực tế bắt nguồn từ các giá trị mà chúng ta thấy thân thiết nhất. “Cái tôi đích thực” hóa ra là một thước đo đạo đức.
Niềm tin rằng bản ngã thực mang tính đạo đức có thể giải thích tại sao mọi người kết nối tiến bộ cá nhân hơn là thiếu sót cá nhân với “cái tôi đích thực” của họ. Rõ ràng chúng ta rất tích cực nâng cao đánh giá về bản thân. Anne E. Wilson thuộc Đại học Wilfrid Laurier ở Ontario và Michael Ross thuộc Đại học Waterloo ở Ontario đã chứng minh trong một số nghiên cứu rằng chúng ta có khuynh hướng gán nhiều đặc tính tiêu cực cho con người của chúng ta trong quá khứ – điều đó làm chúng ta trông tốt hơn ở hiện tại. Theo Wilson và Ross, càng lùi về quá khứ, chúng ta càng tiêu cực. Mặc dù tiến bộ và thay đổi là một phần của quá trình trưởng thành bình thường, nhưng chúng ta vẫn cảm thấy thích thú khi tin rằng theo thời gian, người ta đã trở thành “con người thực sự của họ”.
Giả định chúng ta có một cái tôi cốt lõi vững chắc làm giảm phức tạp của thế giới liên tục thay đổi. Những người xung quanh chúng ta đóng nhiều vai trò khác nhau, hành động không nhất quán và đồng thời tiếp tục phát triển. Thật yên tâm khi nghĩ rằng bạn bè của chúng ta, Tom và Sarah của ngày mai vẫn giống như ngày hôm nay và họ là những người tốt – bất kể nhận thức đó có đúng hay không.
Có hay không cuộc sống không có niềm tin vào một cái tôi đích thực? Các nhà nghiên cứu đã xem xét câu hỏi này bằng cách so sánh các nền văn hóa khác nhau. Niềm tin vào một cái tôi đích thực khá phổ biến ở hầu hết các nơi trên thế giới. Một ngoại lệ là Phật giáo, vốn rao giảng sự không tồn tại của một cái tôi ổn định. Các Phật tử tương lai được dạy để nhìn thấu đặc điểm đầy ảo tưởng về cái tôi – nó luôn luôn thay đổi và hoàn toàn dễ uốn.
Nina Strohminger của Đại học Pennsylvania và các cộng sự muốn biết quan điểm này ảnh hưởng như thế nào đến nỗi sợ chết của những người có quan điểm đó. Họ đã đưa ra một loạt các bảng câu hỏi và kịch bản cho khoảng 200 thầy tu Tây Tạng và 60 Phật tử. Họ so sánh kết quả với những tín hữu Kitô giáo và những người phi tôn giáo ở Hoa Kỳ, cũng như với những người theo đạo Hindu (giống như tín hữu Cơ đốc giáo, những người này tin rằng cốt lõi của linh hồn, hay atman, mang lại cho con người cái tôi riêng). Phật tử nhìn chung là những người rất thoải mái, hoàn toàn “vị tha”. Tuy nhiên, ít thầy tu Tây Tạng tin vào bản chất bên trong ổn định, họ có nhiều khả năng sợ chết hơn. Ngoài ra, họ ích kỷ hơn trong một kịch bản giả định trong đó loại bỏ một loại thuốc có thể kéo dài tuổi thọ của người khác. Gần ba trong bốn nhà sư quyết định chống lại lựa chọn hư cấu đó, nhiều hơn người Mỹ hay người theo Hindu giáo rất nhiều. Phật tử sợ hãi và tư lợi? Trong một bài báo khác, Strohminger và đồng nghiệp đã gọi ý tưởng về cái tôi thật là một “cơn ác mộng hy vọng”, dù có thể hữu ích. Dù sao, đó là một ý tưởng khó lay chuyển.
9. Những người bất an có xu hướng cư xử có đạo đức hơn
Bất an thường được coi là một nhược điểm, nhưng nó không hoàn toàn xấu. Những người cảm thấy bất an về việc liệu họ có một số đặc điểm tích cực hay không có xu hướng cố gắng khẳng định điều đó. Ví dụ, những người không chắc chắn về sự hào phóng của mình có nhiều khả năng quyên góp tiền hơn cho một mục đích tốt. Hành vi này có thể được suy ra từ thực nghiệm bằng cách đưa ra phản hồi tiêu cực cho các đối tượng – ví dụ: “Theo bài kiểm tra của chúng tôi, bạn có tinh thần giúp đỡ người khác và hợp tác thấp hơn mức trung bình”. Mọi người không thích nghe những nhận xét như thế và kết thúc bằng việc gấp gáp quyên góp tiền.
Drazen Prelec, một nhà tâm lý học tại Viện Công nghệ Massachusetts, giải thích những phát hiện như vậy bằng lý thuyết tự ám thị của mình: điều mà một hành động cụ thể nói về tôi thường quan trọng hơn mục tiêu thực sự của hành động đó. Nhiều người bị mắc kẹt với một chế độ ăn vì họ không muốn có vẻ yếu ớt. Ngược lại, người ta đã xác định bằng thực nghiệm rằng những người chắc chắn rằng họ là người hào phóng, thông minh hay hòa đồng sẽ có ít nỗ lực để chứng minh điều đó. Quá tự tin làm cho mọi người tự mãn và làm tăng cách biệt giữa bản thân họ trong tưởng tượng và trên thực tế. Vì vậy, những người nghĩ rằng họ hiểu bản thân rất rõ cũng có thể không hiểu bản thân nhiều như họ nghĩ.10. Nếu nghĩ mình là người linh hoạt, bạn sẽ làm tốt hơn nhiều
Lý thuyết riêng của mỗi người về việc họ là ai ảnh hưởng đến cách cư xử của họ. Do đó, hình ảnh tự nhận thức của một người có thể dễ dàng trở thành lời tiên tri tự thành hiện thực. Carol Dweck của Đại học Stanford đã dành nhiều thời gian nghiên cứu các hiệu ứng như vậy. Thông điệp của cô: nếu chúng ta coi một đặc điểm là có thể thay đổi, chúng ta có khuynh hướng chú tâm vào nó nhiều hơn. Mặt khác, nếu chúng ta xem một đặc điểm như IQ hoặc ý chí phần lớn không thể thay đổi và cố hữu, chúng ta sẽ chẳng làm gì để cải thiện nó.
Trong các nghiên cứu của Dweck về sinh viên, nam và nữ, phụ huynh và giáo viên, cô đã đưa ra một nguyên tắc cơ bản: những người có cảm giác cứng nhắc về bản thân thường thất bại nặng nề. Họ coi đó là bằng chứng về những hạn chế của họ và sợ nó; trong khi đó, sợ thất bại chính nó cũng có thể gây ra thất bại. Ngược lại, những người hiểu rằng một tài năng cụ thể có thể được phát triển chấp nhận thất bại như một lời mời để làm tốt hơn cho lần tiếp theo. Do đó Dweck đề xuất một thái độ để phát triển cá nhân. Khi nghi ngờ, chúng ta nên giả định rằng chúng ta có nhiều thứ hơn để tìm hiểu và rằng chúng ta có thể cải thiện và phát triển.
Nhưng ngay cả những người có cảm giác cứng nhắc về bản thân cũng không cố định trong mọi khía cạnh nhân cách của họ. Theo nhà tâm lý học Andreas Steimer của Đại học Heidelberg, Đức, ngay cả khi mọi người mô tả điểm mạnh của họ là hoàn toàn ổn định, họ có xu hướng tin rằng họ sẽ sớm khắc phục được các điểm yếu của mình. Nếu chúng ta cố gắng tưởng tượng nhân cách của chúng ta sẽ trông như thế nào trong vài năm nữa, chúng ta thường dựa vào các quan điểm như: “Sự thẳng thắn và tập trung rõ ràng sẽ vẫn là một phần của tôi, và tôi sẽ ít nghi ngờ bản thân hơn”.
Nhìn chung, chúng ta có xu hướng xem tính cách của chúng ta ít biến động hơn thực tế, có lẽ vì nó mang lại sự an toàn và định hướng. Chúng ta muốn công nhận những đặc điểm và sở thích cụ thể của mình để có thể hành động phù hợp. Cuối cùng, hình ảnh mà chúng ta tạo ra về chính mình là một nơi trú ẩn an toàn trong một thế giới luôn thay đổi.
Và mặt đạo đức của câu chuyện? Theo các nhà nghiên cứu, hiểu biết về bản thân thậm chí còn khó đạt được hơn tưởng tượng. Tâm lý học đương đại đã đặt câu hỏi cơ bản về khái niệm chúng ta có thể hiểu mình một cách khách quan và hữu hạn. Rõ ràng cái tôi không phải là một “thứ” mà là một quá trình thích ứng liên tục với các hoàn cảnh thay đổi. Và việc chúng ta thường thấy mình có tài năng, đạo đức và ổn định hơn thực tế rất hữu ích cho khả năng thích nghi của chúng ta.
Hồng Ngân
Scientific American
